“Đức Mẹ” của Raphael

Trong kho tàng nghệ thuật Công Giáo, tranh về Đức Mẹ Maria chiếm một tỉ lệ lớn. Hầu như nghệ sĩ Công Giáo nào, từ xưa đến nay, cũng đều có vẽ tranh về Đức Mẹ. Rất dễ hiểu vì sao có sự say mê này. Ngoài các ý nghĩa "Thánh thiêng" gắn liền với những câu chuyện trong Kinh Thánh, với cuộc sống trần thế của Chúa Giêsu, hình ảnh Đức Mẹ Maria còn đi vào tâm thức mọi người, kể cả người ngoài Công Giáo, như một biểu tượng thẩm mỹ về người mẹ, về người phụ nữ nói chung với các phẩm chất: thánh thiện, hy sinh, khiêm nhường v.v...

Có rất nhiều nghệ sĩ thành công trong nghệ thuật với những bức tranh về Đức Mẹ. Nhưng, dẫn đầu, vượt ra ngoài các không gian văn hóa dị biệt và khoảng cách thời đại, có lẽ, chỉ có Raphael (Tên đầy đủ: Raffaello Sanzio da Urbino, 1483 – 1520).

Ai biết chút ít về nghệ thuật, có lẽ, đều biết đến cái tên Raphael. Ông được xem là một trong ba người "khổng lồ", là họa sĩ quan trọng nhất của thời Phục Hưng, và là họa sĩ "số một" của nghệ thuật Công Giáo mọi thời đại. Tuy cuộc đời ngắn ngủi, mất khi mới 37 tuổi, nhưng Raphael đã để lại hơn 250 tác phẩm, mà hầu hết, đều được xếp vào hàng tuyệt tác.

Những bức tranh vẽ Đức Mẹ Maria của ông, còn lại khoảng 20 bức, đều được xem là những thành tựu tiêu biểu của nghệ thuật Phục Hưng, và là những "khuôn vàng, thước ngọc" về nghệ thuật thể hiện hình tượng Đức Mẹ, cho đến ngày nay.

Đã có vô số công trình nghiên cứu và bài viết giới thiệu, phân tích về các tác phẩm này. Ở đây, trong khuôn khổ một bài viết mang tính phổ cập và nhắm đến đối tượng là người Công Giáo, tôi chỉ giới thiệu hai tác phẩm vẽ về Đức Mẹ nổi tiếng nhất và có tầm ảnh hưởng lớn nhất của Raphael.

Trước hết, phải kể đến "Đức Mẹ Granduca" Raphael sáng tác năm 1504.

"Đức Mẹ Granduca"-1504-sơn dầu trên gỗ- 84 x 55 cm
Galleria Palatina (Palazzo Pitti), Florence

Khi vẽ hình ảnh Đức Mẹ trong bức tranh này, Raphael đã không dựa vào một nguyên mẫu nào. Tất cả, đều chỉ từ trí tưởng tượng. Ông phải "vật lộn" với vô số phác thảo để tìm kiếm cái đẹp lý tưởng của mình, và cuối cùng, công lao khổ nhọc của ông đã được đền đáp. Bức tranh đạt đến sự hài hoà bình dị một cách tự nhiên và ẩn chứa một trữ lượng cảm xúc vô biên, khó tả-vượt xa tất cả những tác phẩm vẽ Đức Mẹ đã có trước đó. Nhiều nhà phê bình mỹ thuật sau này cho rằng, kể từ khi "Đức Mẹ Granduca" của Raphael ra đời, hình ảnh Đức mẹ Maria trong hội họa phương Tây và cả trong tâm thức người phương Tây nói chung, mới có được một mẫu mực. Sự ảnh hưởng này dường như vẫn còn "mới nguyên" cho đến tận ngày nay.

Về bức tranh này, trong The story of Art, E.H. Gombrich đã viết: "Bức “Madonna del Granduca” của Raphael đúng là kinh điển theo cái nghĩa nó đã trở thành mẫu mực cho sự hoàn hảo cho bao thế hệ... Nó không cần được giải thích. Nơi đây sức sống tràn đầy. Cái cách Raphael tạo hình khuôn mặt Đức Trinh Nữ và cho nó lui dần vào bóng tối, cái cách chàng làm cho ta cảm thấy khối lượng cơ thể dưới lớp áo choàng lỏng lẻo, sự vững chãi và dịu dàng trong cách ngài bồng ẵm trẻ Giêsu - tất cả tạo nên thế cân bằng hoàn hảo. Ta cảm thấy chỉ cần thay đổi bố cục chút xíu cũng đủ làm xáo trộn toàn bộ sự hài hòa. Thế nhưng không hề có gì gò bó hay giả tạo trong cách sắp xếp. Trông nó như không thể khác hơn, và dường như nó đã hiện hữu như thế từ khi bắt đầu có thời gian”

Tác phẩm thứ hai, đáng kể hơn, chính là "Đức Mẹ Sistine” Raphael vẽ cho nhà thờ Thánh Sixto năm 1514.

Đây là tác phẩm cuối cùng Raphael vẽ về đề tài Đức Mẹ Maria, khi mà nhân cách và tài năng nghệ thuật của ông đang ở giai đoạn phát triển chín muồi. Hầu hết các nhà nghiên cứu lịch sử và phê bình mỹ thuật (phương Tây) đều đồng ý, "Đức Mẹ Sistine" của Raphael là đỉnh cao nhất của nghệ thuật Công Giáo về đề tài Đức Mẹ Marian- tính cho đến ngày nay. Sự nhìn nhận này, không chỉ bởi sự sống động của các hình ảnh nhân vật được thể hiện, sự cân bằng hoàn hảo một cách tự nhiên của cấu trúc hình diện, mà cơ bản hơn hết, bởi tầm vóc tư tưởng lớn lao và bởi các giá trị biểu xúc tiềm ẩn vô hạn lấp lánh trong từng chi tiết-bao trùm tác phẩm... Ai dường như cũng biết Raphael là họa sĩ mộ đạo nhất trong số họa sĩ danh tiếng thời Phục Hưng. Nhiều người cho rằng, "Đức Mẹ Sistine" là biểu hiện kết tinh đức tin và tri thức của Raphael về Đức Mẹ Maria và về Tin Mừng Cứu Chuộc của Thiên Chúa...

“Đức Mẹ Sistine” - 1514 - sơn dầu trên vải - 265 x 196 cm

Trung tâm tác phẩm là hình ảnh Đức Mẹ Đồng Trinh đang bồng Chúa Hài Đồng trên tay với dáng dấp vửa trang nghiêm đường bệ vừa lồng lộng thanh nhã. Đã có rất nhiều bài viết của các nhà phê bình nghệ thuật phân tích các sắc thái biểu ý, biểu cảm của hình ảnh này và không ngớt lời ca ngợi bút pháp điêu luyện cũng như sự am hiểu tâm lý của tác giả. Tuy nhiên, để thực sự hiểu ý nghĩa sâu xa của tác phẩm, cần phải bắt đầu từ hình ảnh hai vị Thánh quỳ hai bên Đức Mẹ và Chúa Hài Đồng. Chỉ khi biết hai vị Thánh này là ai, chúng ta mới có cơ may cảm nhận được ý nghĩa ẩn đàng sau dáng dấp của họ, ý nghĩa sự liên hệ tương tác của các yếu tố trên tranh, và cả ý nghĩa thực sự của hình ảnh Đức Mẹ và Chúa Hài Đồng...

Quỳ hai bên Đức Mẹ và Chúa Hài Đồng là Thánh Sixto và Thánh Barbara - hai vị Thánh Tử Vì Đạo ở thế kỷ thứ 3, thời Giáo Hội Rôma bị bách hại. Chúng ta có thể nhận thấy sự thanh thản biểu lộ nơi hình ảnh hai vị Thánh. Cái không gian trời mây với ánh sáng huyền diệu lung linh ẩn hiện những khuôn mặt Thiên Thần làm nền trong tranh cho thấy họ đang ở một cảnh giới khác. Họ đến, trong sự tuyên xưng đức tin, và qua dáng dấp, dường như họ đang làm chứng về cuộc sống vĩnh cửu bên Thiên Chúa sau cái chết trần thế. Hai Thiên Thần trong hình ảnh hai em bé ngây thơ, hồn nhiên ở bên dưới, dường như cũng đang làm chứng cho sự tuyên xưng và làm chứng này của họ...

Tất cả hình ảnh trong tranh được dàn dựng như một hoạt cảnh trên sân khấu. Điều này chứng tỏ đây là hình ảnh của sự suy gẫm. Và, đòi hỏi một sự suy gẫm. Cách bố cục các cụm nhân vật cùng hai tấm rèm cong hai bên ở phía trên làm liên tưởng đến hình ảnh Thập Tự Giá. Chính cấu trúc tổng thể tạo liên tưởng đến Thập Tự Giá đã mở rộng trường nghĩa tác phẩm: Sự suy gẫm thần học Thập Tự Giá ở đây sẽ có ý nghĩa soi sáng cho các suy gẫm thần học Đức Mẹ Maria...

Sự trác tuyệt và tầm quan trọng của "Đức Mẹ Sistine" của Raphael nằm ở sự gợi mở cho những suy ngẫm sâu xa này.

Xin ghi chú thêm một chút bên lề: "Đức Mẹ Sistine" của Raphael, từ năm 1754 đã được chuyển đến Dresden, nước Đức. Và, từ đó đến nay, nó được xem là biểu tượng của thành phố này.

***

Ngày nay, trong cách nhìn đương đại về nghệ thuật, người ta có thể không còn yêu thích các tác phẩm của Raphael nữa. Tuy nhiên, điều đó không có ý nghĩa của một sự phủ định. Và dường như chỉ là nhất thời. Raphael vẫn là một họa sĩ vĩ đại trong lịch sử. Và tác phẩm của ông không chỉ tồn tại vĩnh cửu mà còn không ngừng được tái sinh trong những tâm tình khác nhau của đức tin Công Giáo và sự ngưỡng vọng về những cái đẹp cao cả.

Nguyên Hưng