Thánh Philipphê Phan Văn Minh (1815-1853), nhà thơ và ngữ học tiên phong

 

*

       20 tháng 3 dương lịch là ngày lập xuân. Ngày Văn Hóa Thư Viện năm nay kỷ niệm 20 năm phong thánh 117 Anh hùng Tử đạo Việt Nam và 155 năm thánh Philipphê Phan Văn Minh tử đạo (1853-2008). Thánh Phan Văn Minh là nhà điển ngữ và nhà thơ tiền phong của văn học quốc ngữ. Trong Dictionarium anamitico-latinum (Tự điển Việt-La tinh) xuất bản năm 1838 do Ngài biên soạn cùng với Đức Cha Taberd, thánh nhân đã dẫn chứng bài ngũ ngôn Tứ Thời (四 时) của Thôi Hiệu để giải nghĩa ‘‘cách thức đặt thơ năm chữ’’. Bài ngũ ngôn như sau :

 

春   遊   芳   草   地，
Hạ thưởng lục hà trì.

夏 賞   綠   荷   池，
Thu ẩm hoàng hoa tửu,

     秋 飲 黃   菊   酒，

Đông ngâm bạch tuyết thi.
冬 吟白   雪   詩 .

 

 

 

 

‘‘Lược bày niêm luật làm văn làm thơ’’ gồm : vãn, niêm luật làm thơ, phán xét công bình Bắt đạo thơ. Cách thức đặt thơ năm chữ. Cách thức làm vãn khi người ta đã qua đời (văn tế). Cách phải giữ cho đặng làm văn vần bình, mẫu văn đặt vần trắc. Cách phải giữ mà đặt văn vần trắc. Vãn : Inê Tử đạo.

       Trong phần dẫn chứng, ngoại trừ bài ngũ ngôn Tứ Thời (四 时) của Thôi Hiệu, các bài khác đều do Thánh Phan Văn Minh trước tác. Mỗi bài đều kèm theo bản dịch La tinh. Bài vãn Inê Tử đạo có bản dịch Anh ngữ, Pháp ngữ và La tinh, chứng tỏ thánh Phan Văn Minh không những là nhà điển ngữ (lexicologue) uyên bác mà còn là nhà bác ngữ học (polyglotte) am hiểu nhiều ngôn ngữ (Hán văn, La tinh, tiếng Pháp và tiếng Anh).

       Bài Vãn làm theo thể lục bát phối hợp yêu vận của ta và cước vận của Tàu mở đầu phần Compendium versificationis anamiticæ chứng tỏ tác giả hằng tha thiết đến văn học nuớc nhà.

 

 

 

 

       信   友   之   種 子

 

       Trước khi tìm hiểu về thi phẩm của thánh nhân và Thi đàn Phi Năng, ta hãy nghe nhà thơ tự sự qua Lời Phi Lộ của thi tập Nước Trời Ca :

       Philipphê Phan Văn Minh’’

 

       Thi nhân làm công việc khai sơn phá thạch, góp phần xây dựng nền quốc văn mới. Thánh Phan Văn Minh (1815-1853) hơn văn hào Trương Vĩnh Ký (1837-1898) 22 tuổi, hơn Huỳnh Tịnh Của (1834-1907) 19 tuổi. Thánh nhân và Trương Tiên sinh cùng thôn Cái Mơn, xã Vĩnh Thành, huyện Tân Minh, tỉnh Vĩnh Long (nay là tỉnh Bến Tre). Các bài thơ quốc ngữ của Thánh nhân mở đường cho văn học quốc ngữ nói chung, không phân biệt Nam Bắc, lương giáo. Ngôn ngữ thi ca của thánh nhân bình dị, chữ Nôm là chính, chữ Hán thường là các danh từ thần học. Qua Lời Phi Lộ chứng tỏ thánh nhân chiu ảnh hưởng sâu đậm của Thánh vịnh. Ngay dòng khai từ : Chúa là phần gia nghiệp đời đời của tôi gợi ý từ Thánh vịnh 16. Hiện chưa có công trình nghiên cứu nào liên quan đến bản dịch Thánh vịnh sang Việt ngữ nên không thể quyết đoán thánh Minh là người có công dịch ‘‘Yahvé, ma part d’héritage’’ (Psaume 16) ra tiếng Việt ‘‘Chúa là gia nghiệp’’. Cách dịch này đến nay vẫn giữ được thi vị đậm đà và sự trong sáng của tiếng Việt. Trong Kinh Thánh, Thánh vịnh là lời cầu nguyện bằng thơ (prière poétique) gồm nhiều đoạn. Vào đầu thế kỷ X trước Công nguyên, vua David đã soạn một số Thánh vịnh ngợi ca Thiên Chúa. Thánh Phan Văn Minh cho rằng Thi tập Nước Trời Ca là Kinh Thơ. Cách viết ‘‘Nước Trời’’ thay vì ‘‘Thiên Quốc’’ chứng tỏ tác giả muốn dùng ngôn ngữ riêng của ta để có thể phổ cập đến dân gian. Trong phần sau đây, ta sẽ nói qua về đặc điểm thi pháp và Thi đàn Phi Năng.

 

            Nhà văn Võ Long Tê cho rằng ‘‘ngôn ngữ thơ của thánh Minh (tiền bán thế kỷ XIX) xét ra khác hẳn ngôn ngữ thơ của thế hệ trước và có những mẫu số chung với ngôn ngữ thơ hiện đại’’. ‘‘Thánh Minh đậm đà tính chất phổ quát của đạo Công giáo và truyền thống văn học dân tộc trong tiến trình canh tân”. Sau đây, ta sẽ bàn đến sự khác biệt giữa trước tác của thánh Minh và thơ cổ điển, những nét tương đồng với thơ mới.

 

1) Khác biệt về đề tài : Nhà thơ lấy chất liệu trong Phúc âm dệt thành thơ lục bát, gần gũi với ca dao :

       Sáu câu lục bát trên đây lời lẽ bình dị, tuy có điểm xuyết một vài chữ Hán, nhưng là chữ Hán đã du nhập trong ngôn ngữ nước ta như : vật ( 物 ), hưởng ( 享 ) ; hoặc là các thành ngữ đối nhau : vô thủy vô chung ( 无 始 无终 ) ≠ thường sinh thường vượng ( 常 生 常 旺 ).

       Ngoài sự đổi mới về thể tài còn phải kể đến nỗ lực của thi nhân đưa thơ về với nguồn cội cầu nguyện. Trong Giáo hội, nhiều vị thánh đồng thời là thi nhân, như thanh Phanxicô thành Assise, Thánh Têrêxa Hài đồng Giêsu. Các thánh nhân thi sĩ phần nhiều đều là tu sĩ dòng chiêm niệm (ordres contemplatifs). Trong hàng giáo sĩ, nhiều linh mục là thi sĩ như Xuân Ly Băng (LM Lê Xuân Hoa), Cung Chi, Lương Nhi Tử (LM Đinh Đồng Thượng Sách), Trăng Thập Tự (LM Võ Tá Khánh), Nguyễn Tầm Thường (LM Nguyễn Trọng Tước). Nhiều giáo dân là nhà thơ nổi tiếng như Hàn Mặc Tử, Quách Thoại. Các giáo dân đều có tâm hồn thơ, mỗi chủ nhật được nghe Thánh vịnh. Đối với họ, cầu nguyện là vấn đề hệ trọng (la prière est une question de vie ou de mort) như nhận định của Đức Thánh Cha Bênêdictô XVI Người ta thuật lại một giai thoại liên quan đến nhà văn Franz Kafka. Có người hỏi ông rằng : ‘‘Phải chăng thơ đưa (ta) về tôn giáo ? (la poésie tiendrait donc à la religion ?), Franz Kafka đáp : ‘‘Tôi không nói vậy, nhưng chắc chắn là tôn giáo dẫn ta về cõi thơ (Je ne dirai pas cela, mais à la poésie sûrement). Chính tâm tình mộ đạo đã thúc đẩy thánh Minh làm thơ.

 

2) Khác biệt về ngôn ngữ :

       Thánh Minh hơn Cụ Nguyễn Đình Chiểu 7 tuổi. Cụ Đồ Chiểu sinh ở Gia Định, soạn truyện Lục Vân Tiên viết bằng chữ Nôm. Cũng như Lục Vân Tiên, thánh nhân soạn Inê Tử Đạo theo thể lục bát bằng chữ quốc ngữ. Tuy cả hai sống cùng thời, cùng miền Nam nhưng ngôn ngữ Inê Tử Đạo khác Lục Vân Tiên. Trong khi ngôn ngữ của Lục Vân Tiên có nhiều từ ngữ cổ của miền Nam và nhiều chữ Hán. Thí dụ : an nơi (câu 561, 1533) (yên chỗ), áo không bâu (1585) (áo không cổ), bảng lảng bơ lơ (1857) (không chú tâm), không hòa mùi chi (1112) (không ăn uống), tọa tiền chứng miêng (798) (ngồi trước bàn thờ mà chứng giám) v.v. Ngược lại, thánh Minh sử dụng ít từ cổ, ít dùng chữ Hán. Nhờ vậy lời văn nhẹ nhàng, dễ hiểu. Thơ của thánh Minh là cánh én, báo trước sự chuyển biến của văn học nước nhà, từ Hán-Nôm chuyển sang quốc ngữ. Sự chuyển hóa này còn kèm theo sự đổi mới về ngôn ngữ, ta về ta tắm ao ta. Đó chinh là ưu điểm văn thơ thánh Minh vậy.

      

       Bài vãn ‘‘Inê Tử Đạo’’ thể lục bát gồm 562 câu là bản trường ca tử đạo nước Việt, ca ngợi nữ thánh Inê Đê tức Lê Thị Thành, tử đạo năm 1841, trước thánh Minh 12 năm 

       Mở đầu bài Vãn có những câu:

       Có người đức hạnh danh Lam,

       Đoạn tả Inê từ biệt chồng con, bị giam vào ngục thất như sau :

 

 

       . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

       - Anh thì ở lại chớ sờn

       Trước giờ bị hành quyết, thánh nữ không quên dặn dò con cái, câu thơ thể lòng thương yêu và ý chí can trường :

 

       Phần kết bài vãn là khải hoàn ca chung cho các anh hùng tử đạo nước Nam :

       Bia vàng tạc chữ chí linh,

       Ngoài 35 bài lục bát, thánh Phan Văn Minh còn để lại gần một trăm thơ Đường xướng họa của Phi năng Thi đàn. Việc thánh Minh sáng lập thi đoàn sẽ được đề cập trong phần sau đây.

 

 

1) Ý nghĩa văn học : Vua Lê Thánh Tôn có công lập ra Hội Tao Đàn (Quốc âm). Tiếp nối công trình của tiền nhân, thánh Phan Văn Minh lập ra Hội Tao Đàn Quốc ngữ, đặt tên là Hội Thi Xướng Họa Phi Năng. Thiết tưởng cũng cần kể đến bối cảnh văn học đã đưa đến việc thành lập hội thơ.

       Vua Lê Thái Tông ( 黎聖宗) (1442-1497) chọn 28 văn thần sung Hội Tao Đàn, gọi là nhị thập bát tú ( 二 十 八   宿 ), cổ võ quốc âm. Hồng Đức Quốc âm Thi tập tập hợp các bài thơ sáng tác vào giai đoạn này.

       Vào thời thánh Phan Văn Minh, tuy chữ quốc ngữ do Linh mục Alexandre de Rhodes (1591-1660) đã sáng tác từ thế kỷ XVII với việc ấn hành Dictionarium annamiticum, lusitanum et latinum do Ấn quán của Tòa Thánh ở Roma ấn hành năm 1651, nhưng việc trước tác sử dụng mẫu tự la tinh vẫn chưa thông dụng. Cụ Nguyễn Đình Chiểu sống đồng thời với thánh Phan Văn Minh, sáng tác Lục Vân Tiên bằng quốc âm. Thánh Phan Văn Minh có công trong việc ‘‘sửa đổi cách viết chữ quốc ngữ giống hệt như bây giờ’’ (Dương Quảng Hàm), đồng thời quảng bá việc sử dụng chữ quốc ngữ để sáng tác văn học.

       Tập Nước Trời Ca tập hợp các bài thơ xướng họa viết bằng chữ quốc ngữ do thánh Phan Văn Minh khởi xướng. Tác giả đã giải thích về tên thi tập ‘‘Nước Trời’’ như sau :

 

       XƯỚNG I

       Bài thơ xướng trên đây làm theo thể thất ngôn bát cú, luật bằng, gồm 8 câu x 7 chữ = 56 chữ đã tóm tắt lịch sử cứu chuộc :

       1) Đề ( 题 ):

       w Câu phá đề giới thiệu nhân vật lịch sử, vào thế kỷ XIX phiên âm là Da tô Cơ đốc, ngày nay viết là Giêsu Kitô.

       w Câu thừa đề nói đến việc Chúa xuống thế làm người.

       2) Thực ( 真 ) giải nghĩa Chúa Giêsu không dùng ‘‘lợi danh’’ hoặc ‘‘vương bá để xây đời’’.

       3) Luận ( 論 ) : Chúa vâng lời Ngôi Cha (Thiên Mệnh) chịu khổ giá thập hình.

       4) Kết ( 结 ) : Chúa lấy nhu thắng cương, lấy nhược thắng cường cho kiếp sống đời đời.

       Bài xướng cho thấy thi sĩ thừa hưởng truyền thống Nho gia khi sử dụng các thuật từ thiên mệnh ( 天 命 ), dĩ nhược thắng cường ( 以 弱 胜 强 ).

       Bài xướng của thánh Phan Văn Minh đã có 48 bài họa. Các bài từ 46 đến 48 họa sau khi thánh Minh được phúc tử đạo.

       Sau bài Xướng trên đây, tác giả sang tác bài ‘‘Khai Hội Thơ Vịnh E Vang’’. E Vang là phiên âm của Évangile, ngày nay gọi là Phúc Âm hoặc Tin Mừng. Thánh Minh sáng tác hơn 30 bài vịnh như sau :

       KHAI HỘI THƠ

       VỊNH E-VANG                                  

                

   SỰ XÉT ĐOÁN

       (Mt.7, 3-3. Lc 4,41-42) 

       Một chàng nho nhã, mặt thông minh,

   XEM TRÁI BIẾT CÂY

                     

   NƯỚC TRỜI ĐÂU ?

       Nước trời họ hỏi ở đâu?

               

       

       TIỆC CƯỚI

 

       LÚA VÀ CỎ

       Nước Trời đưa xuống cánh đồng?

 

       HỘT CẢI

 

       MEN CHẤT

 

       TAY LƯỚI

       (Mt 13, 45-47) 

       Nước đem xuống thế gian,

 

      TÌM TRƯỚC HẾT

 

       HŨ VÀNG

       (Mt 13I,44)

 

       KIM CƯƠNG

 

      TÁI SINH

                

       NGOÀI MÔI MIỆNG

       (Mt 7,1)

 

       KẺ GIÀU CÓ

       Kẻ giàu vô được Nước Trời,

       NGÓ LẠI SAU

       Cầm cày mà ngó lại sau,

 

      LÒNG NGHÈO KHÓ

 

      BÉ THƠ

       Quí thay xích tử chi tâm ?

 

      HỒI TÂM

       Kiêu căng cắt đứt mối giềng,

 

       CHO DÂN KHÁC

 

        HOẠN NHÂN

       Thật là cao quí vô chừng,

 

       CẢN TRỞ

       Khốn ai giáo lý cầm tay,

       LỚN NHỎ

      (Mt 5, 19)

       Giới răn Chúa dạy muôn loài,

 

       TẬP LUYỆN

       (Mt 18I, 4) 

       Lời Thầy chí thánh dặn dò,

 

      THẤY PHÉP LẠ

 

       CỐ GẮNG

 

      BÁO TIN

      (Mt 10, 7. Lc 10, 9)

       Hãy đi khắp các nẻo đường,

 

      TỪ SA MẠC

       (Mt 3, 2)

 

       ĐƯỢC MỜI

       Phúc thay những kẻ được mời,

 

       BỊ ĐUỔI

       (Mt 7I, 12. Lc 13, 28) 

       ĐIỀU SAU CÙNG

       (Mt 24, 14. Lc 13, 10)

       Khi nghe ách nước tai trời,

       Ngoài các bài vịnh Phúc âm, thánh Phan Văn Minh còn xướng họa với ông Đồ Ốc, dạy học, bốc thuốc ở Giồng Găng, Lâm Vồ, tỉnh Ba Tri (nay là tỉnh Bến Tre). Khoảng năm 1845, nhân thầy Phan Văn Minh về Ba Giồng chữa bệnh, ông Đồ Ốc đến thăm, xướng họa cùng thánh nhân.

       XƯỚNG                                           

       Da-tô Cơ-đốc Đấng Con Trời

                            Phil. Phan Văn Minh                         

    HỌA

       Thế gian vạn sự nói do Trời,

                                        Đồ Ốc 

       ĐÁP HỌA VẬN

       Cai trị thế gian luật của Trời,

                         Phil. Phan Văn Minh

   HỌA

       Đau khổ xưa nay vốn tại Trời,

                                        Đồ Ốc

   ĐÁP HỌA VẬN

       Sống ở thế gian chẳng khỏi Trời,

                               Phil. Phan Văn Minh

 

2) Ý nghĩa tôn giáo : Ngoài ý nghĩa văn học, việc thành lập Tao đàn Phi Năng còn có ý nghĩa tôn giáo. Thánh nhân mời gọi thi nhân mặc khách tham gia Tao Đàn, họa thơ vừa để quảng bá chữ quốc ngữ còn ở giai đoạn sơ khai, lại vừa để cụ thể hóa Thánh vịnh 98. 

       Tung hô Chúa, hỡi toàn thể địa cầu,

       Thánh vịnh 98 là kinh thơ tứ hải giai huynh đệ, thế giới kinh nguyện đại đồng trong Giáo Hội là ngôi nhà chung (Église collégiale), mỗi người chung lưng góp sức, thi nhân cùng góp vần thơ. Công việc của thánh nhân đã đạt được kết quả mong muốn, các bài họa nguyên vận không những nhiều về số lượng mà cả về phẩm chất. Tất cả đều thể hiện cố gắng chung là tạo không khí cầu nguyện bằng thi ca, theo truyền thống Thánh vịnh.  

 

KẾT LUẬN :

       Sự nghiệp văn học của thánh Philipphê Phan Văn Minh được đánh dấu bằng nhiều bài thơ quốc ngữ đủ thể loại, từ lục bát đến ngũ ngôn, từ song thất lục bát đến thất ngôn bát cú. Vì muốn giữ gìn sự trong sáng của chữ quốc ngữ trong buổi giao thời, khác với các văn nhân mặc khách cùng thời có khuynh hướng sử dụng chữ Hán, thánh nhân chú trọng đến việc dùng chữ quốc ngữ. Sự uyên bác Hán tự của thánh nhân chỉ được chứng tỏ qua mấy chữ Hán viết trên mộ bia. Niên biểu in trong Phi Năng Thi tập trình thuật cuộc khổ nạn của Thánh Minh : Qua sông Long Hồ bằng ghe, thánh nhân bị dẫn giải đến rạch Cái Mơn Bé, trở thành Pháp trường Đình Khao. Cha ngước mắt cầu nguyện: Lạy Mẹ Maria, xin Mẹ cầu cho con trong cơn lâm chung nguy biến này. Lạy Chúa, xin thương xót con. Xin chúa ban cho con đặng mạnh sức mà chịu đau khổ cho sáng danh Chúa. Lạy Chúa, xin tha muôn vàn tội lỗi cho con. Lạy Mẹ Maria, xin giúp sức cho con. Trời đang nắng chói chang bỗng dịu mát, quan giám sát hô to : Tà đao cứ việc. Đầu thánh Minh rơi xuống. Bổn đạo rước xác ngài về nhà thờ Cái Nhum an táng ngày 6-7-1853, thánh giá trên phần mộ khắc ghi :

       靈     牧     丕 理    播   明     死   爲   道

 

       w Linh Mục Tử Vì Đạo : ý nghĩa đã sáng tỏ. Nhưng tại sao lại là Phi Lý ?

       w Phi Lý là dịch âm : Philipphê. Nhưng Phi Lý không phải là phi lý theo ý nghĩa thông thường :

        Phi 丕(bộ Nhất 一) có nghĩa là lớn lao

       Lý 理 (bộ Ngọc 玉) có nghĩa là cái đạo tự nhiên (Thiều Chửu)