Một cái nhìn về Nghệ thuật thánh (phần 3)

3. NGHỆ THUẬT THÁNH: Ý NGHĨA, MỤC ĐÍCH VÀ CÁCH THỨC THỂ HIÊN

Nếu nghệ thuật nói chung có liên quan đến sự thánh thiêng, thì chúng ta phải hiểu thế nào về một ngành nghệ thuật có tên gọi đặc biệt là “nghệ thuật thánh”? Công đồng Vaticanô II trong Hiến chế về Phụng Vụ thánh đã khẳng định: “Trong những hoạt động cao quí nhất của tài trí con người, đặc biệt phải kể đến mỹ thuật, nhất là nghệ thuật tôn giáo và tột đỉnh chính là nghệ thuật thánh. Tự bản tính, nghệ thuật thánh nhằm diễn tả một cách nào đó vẻ đẹp vô biên của Thiên Chúa qua những tác phẩm nhân loại. Nghệ thuật này càng làm cho Thiên Chúa được ca tụng và tôn vinh hơn, một khi những tác phẩm đó không nhằm chủ đích nào khác ngoài sự tích cực góp phần hướng tâm trí con người về cùng Chúa cách đạo đức”.

3.1. Ý nghĩa và mục đích

Trên đây chúng ta đã nói rằng mọi loại hình nghệ thuật đều có liên quan một cách nào đó đến sự thánh thiêng. Tuy nhiên, trong thuật ngữ công giáo, không phải tất cả mọi loại hình nghệ thuật đều được gọi là “nghệ thuật thánh”. Theo giáo huấn trên đây của công đồng Vaticanô II, nghệ thuật thánh là một trong những hoạt động cao quí nhất của tài trí con người. Đó là một loại hình nghệ thuật thuộc ngành mỹ thuật. Dĩ nhiên mọi nghệ thuật đều có liên quan đến cái đẹp, tuy nhiên cái đẹp mà mỹ thuật diễn tả không phải là cái đẹp của âm thanh, văn từ hay diễn xuất, mà là cái đẹp của đường nét, hình ảnh và màu sắc. Ngoài ra, cái đẹp mà nghệ thuật thánh muốn diễn tả không thuộc lãnh vực trần tục, nhưng thuộc lãnh vực tôn giáo; vì thế nghệ thuật thánh là một phần của nghệ thuật tôn giáo, hay đúng hơn là mỹ thuật tôn giáo. Mỗi tôn giáo đều được phản ánh trong các tác phẩm mỹ thuật như đền đài, các tác phẩm điêu khắc, các họa phẩm, kể cả ảnh nghệ thuật, với những đề tài rất phong phú. Mỹ thuật tôn giáo mà chúng ta đề cập ở đây là mỹ thuật Kitô giáo mà đỉnh cao là nghệ thuật thánh. Như thế, nghệ thuật thánh là loại hình mỹ thuật cao nhất có thể được coi như chóp đỉnh của kim tự tháp mỹ thuật tôn giáo. Nghệ thuật thánh là nơi gặp gỡ giữa cái hữu hạn và cái vô hạn, giữa nhân loại và mầu nhiệm thần linh.

“Giáo Hội luôn xem thừa tác vụ nghệ thuật thánh với sự quí trọng lớn lao nhất và cố gắng hiểu rằng ‘tất cả mọi thứ được dành riêng sử dụng cho phụng tự thánh đều thực sự xứng đáng, thích hợp và đẹp, là những dấu chỉ và biểu tượng của thế giới siêu nhiên’. Giáo Hội qua các thế kỷ cũng đã gìn giữ kho tàng nghệ thuật thuộc về mình ấy”.

Tuy nhiên không dễ dàng gì để đưa ra những tiêu chuẩn nhằm xác định một tác phẩm có thuộc về nghệ thuật thánh hay không. Một tác phẩm nghệ thuật được coi là “thánh” khi nó được tạo nên để dùng trong nơi thánh, khác với những đồ vật khác được dùng trong nơi phàm tục. Nơi thánh ấy có thể là nhà thờ, nhà nguyện, đất thánh, nơi mà các tín hữu tập trung để gặp gỡ Chúa, cầu nguyện và thờ phượng Chúa.

Ngoài ra, theo tự điển Larousse, nghệ thuật thánh là nghệ thuật tôn giáo nhằm phục vụ việc thờ phượng. Nghệ thuật thánh diễn tả tương quan với mầu nhiệm Thiên Chúa, với luân lý và mục vụ, và thể hiện cách trọn vẹn trong việc thờ phượng. Nghệ thuật Kitô giáo đạt đến đỉnh cao khi nó từ nghệ thuật tôn giáo biến thành nghệ thuật phụng tự. Hình thức thờ phượng cao nhất là phụng vụ, thường gắn liền với các nơi thánh. Theo nghĩa này, một tác phẩm nghệ thuật thánh không phải vì chính bản thân nó là thánh, nhưng là để phục vụ cái thánh thiêng. Nghệ thuật thánh bao gồm những tác phẩm được gợi hứng từ các bản văn Thánh Kinh, từ những qui chiếu tôn giáo, những tác phẩm được dùng vào việc thờ phượng.

Tuy nhiên việc thờ phượng Thiên Chúa không chỉ giới hạn nơi nhà thờ hay tại những không gian thánh công cộng, nhưng còn được thực hiện tại tư gia hay một nơi nào khác có tính riêng tư. Tại Việt Nam, thường mỗi gia đình công giáo đều có nơi đặt bàn thờ chính để cùng nhau cầu nguyện mỗi ngày và nhiều người còn đặt những ảnh tượng thánh tại các phòng trong nhà, trên bàn làm việc, ngay cả ngoài vườn hay dưới một bóng cây để giúp hướng lòng lên Chúa trong khi làm việc. Sách Giáo lý của Hội Thánh công giáo có dạy: “Chúng tôi ấn định với tất cả sự chắc chắn và chính đáng rằng: cũng như hình tượng cây thánh giá quí trọng và ban sự sống, các ảnh tượng đáng kính và thánh thiện, hoặc được vẽ và lắp ghép, hoặc bằng những chất liệu thích hợp khác, phải được đặt trong các thánh đường của Thiên Chúa, trên các bình thánh và y phục thánh, trên các bức tường và các bức họa, trong nhà và trên các đường phố”. “Các ảnh tượng thánh, hiện diện trong các thánh đường và trong nhà của chúng ta, có mục đích khơi dậy và nuôi dưỡng đức tin vào mầu nhiệm của Đức Kitô”.

Như thế, các tác phẩm nghệ thuật thánh vẫn có thể hiện diện ở khắp nơi, nhưng không phải để trang trí, mà để phục vụ tâm tình thờ phượng, và đó chính là yếu tố khiến cho nghệ thuật thánh có một địa vị trổi vượt.

Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II có lẽ đã khẳng định điều đó khi chú giải số 122 của Hiến chế về Phụng Vụ thánh trong bức thư của ngài gửi các nghệ sĩ: “Khi đề cập cách đặc biệt đến nghệ thuật thánh như là “đỉnh cao” của nghệ thuật tôn giáo, văn kiện này đã không ngần ngại xem công việc của các nghệ sĩ như một “tác vụ cao quí”, khi những tác phẩm của họ có khả năng phản ánh một cách nào đó vẻ đẹp vô cùng của Thiên Chúa và hướng tâm trí mọi người về với Ngài. Chính nhờ sự đóng góp của họ, “sự nhận biết Thiên Chúa được bày tỏ rõ ràng hơn, và việc rao giảng Tin Mừng trở nên dễ hiểu hơn đối với nhiều người”.

Nghệ thuật được gọi là “thánh” khi nó nói lên một điều gì đó về Thiên Chúa và khi nó chu toàn một nhiệm vụ hay sứ vụ “hướng tâm trí mọi người về với Ngài”. Nếu có một tác phẩm nghệ thuật thánh thì đó là cái có sức lay chuyển chúng ta, biến đổi chúng ta và đưa chúng ta xa khỏi những gì chúng ta đang là. Có lẽ đó cũng là điều tạo nên sự tôn kính hay sợ hãi. Để có được một nghệ thuật thánh, chúng ta phải nhìn thấy ở đó sự hiện diện của siêu việt, một sự khai mở từ thế giới này sang một thế giới khác. Một sản phẩm nghệ thuật chỉ nằm trên bình diện trần thế, cho dù đẹp mấy đi nữa, vẫn không thể là một tác phẩm nghệ thuật thánh. Nghệ thuật thánh đóng vai trò của một tư tế: đưa cái thánh thiêng vào các yếu tố vật chất và nhân loại.

“Nghệ thuật thánh sẽ thật và đẹp, khi nhờ hình thức thích hợp, nó đáp ứng với ơn gọi riêng của nó: trong đức tin và trong sự tôn thờ, nghệ thuật thánh gợi lên và tôn vinh mầu nhiệm siêu việt của Thiên Chúa, vẻ đẹp siêu phàm vô hình của chân lý và của tình yêu, đã xuất hiện nơi Đức Kitô, Đấng ‘là phản ánh vẻ huy hoàng, là hình ảnh trung thực của bản thể Thiên Chúa’ (Dt 1,3), ‘nơi Ngài, tất cả sự viên mãn của thần tính hiện diện cách cụ thể’ (Cl 2,9), Ngài là vẻ đẹp thiêng liêng đang tỏa chiếu nơi Đức Trinh Nữ rất thánh, Mẹ Thiên Chúa, nơi các thiên thần và các thánh. Nghệ thuật thánh đích thực đưa con người đến việc tôn thờ, cầu nguyện và yêu mến Thiên Chúa là Đấng Tạo Hóa và Cứu Độ, Đấng Thánh Thiện và thánh hóa”.

Ý nghĩa và mục đích của nghệ thuật thánh còn được công đồng Vaticanô II đề cập trong lời nhắn nhủ các nghệ sĩ: “Riêng đối với tất cả những nghệ sĩ có tài năng, muốn phụng sự Thiên Chúa để làm vinh danh Ngài trong Giáo Hội, phải luôn luôn nhớ rằng một phần nào họ bắt chước Thiên Chúa, Đấng Sáng Tạo, họ sáng tác những tác phẩm dùng vào việc thờ phượng công giáo, vào việc cảm hóa các tín hữu cho họ thêm lòng đạo đức và huấn luyện giáo lý cho họ nữa”.

“Đã từ lâu Giáo Hội liên kết với quí vị. Quí vị đã xậy dựng và trang hoàng những đền thờ, suy tôn các tín điều, làm giàu cho phụng vụ của Giáo Hội. Quí vị đã giúp đỡ Giáo Hội diễn tả sứ điệp thánh của mình ra ngôn ngữ hình thể và sắc thái, khiến cho thế giới vô hình có thể được cảm nhận.”

3.2. Cách thức thể hiện

Hiểu được ý nghĩa và mục đích của nghệ thuật thánh, chúng ta thấy Giáo Hội luôn quan tâm phát huy loại hình nghệ thuật này “để những vật dụng dùng trong phụng tự thánh được thực sự xứng đáng, thích hợp và mỹ lệ, đồng thời biểu thị và tượng trưng những thực tại trên trời...Giáo Hội vẫn coi mình như vị thẩm phán về mỹ thuật, xét xem trong những tác phẩm của các nghệ sĩ, tác phẩm nào thích hợp với đức tin, với lòng đạo đức và với những luật lệ truyền thống trong đạo, cũng như xem những tác phẩm nào xứng đáng dùng vào việc thánh”.

Tuy nhiên, Giáo Hội từ đầu đã không tạo ra một nghệ thuật riêng. Các nghệ sĩ kitô hữu của những thế kỷ đầu đã không sáng chế ra một “nghệ thuật Kitô giáo”, nhưng họ tìm cách diễn tả đức tin của mình bằng những sáng tạo nghệ thuật của thời đại họ đang sống. Tiến trình này là một phần của điều mà người ta gọi là “hội nhập văn hóa” theo mô hình của mầu nhiệm Nhập Thể. Đức Kitô khi đến trần gian đã mang lấy nơi mình những yếu tố văn hóa của thời đại và Ngài dùng ngôn ngữ và cách thể diễn tả của thời đại để mạc khải mầu nhiệm Nước Trời và chân lý Tin Mừng. Giáo Hội đến lượt mình cũng làm như thế: đi đến đâu và hiện diện ở bất kỳ thời điểm nào, Giáo Hội cũng luôn sử dụng ngôn ngữ và cách thế diễn tả của nền văn hóa địa phương để diễn tả và loan truyền sứ điệp. Nếu nghệ thuật mà Giáo Hội tạo nên có thể được gọi cách đặc biệt là “nghệ thuật Kitô giáo”, chủ yếu là vì đề tài hay nhiệm vụ tôn giáo của nó. Nếu nghệ thuật này có thể được gọi là “nghệ thuật thánh”, chủ yếu là vì qua đề tài tôn giáo hay nhiệm vụ tôn giáo của nó mà nó nói lên mầu nhiệm của Thiên Chúa, diễn tả các thực tại thánh và dẫn đưa tâm trí con người về với Thiên Chúa và các thực tại ấy.

Về hình thức thể hiện của nghệ thuật thánh xuyên qua dòng lịch sử, công đồng Vaticanô II đã xác định rõ ràng trong Hiến chế về Phụng Vụ thánh: “Giáo Hội hằng đặc biệt lo lắng sao cho vật dụng thánh góp phần vào vẻ trang trọng của phụng tự một cách xứng đáng và mỹ thuật, đồng thời chấp nhận những thay đổi về chất liệu, hình thức, trang trí theo tiến bộ kỹ thuật qua các thời đại”.

“Giáo Hội đã không hề coi một kiểu nghệ thuật nào như là của riêng, nhưng công nhận các kiểu của bất cứ thời đại nào, tùy theo đặc tính và hoàn cảnh của các dân tộc, cũng như tùy theo nhu cầu của các nghi lễ; những kiểu nghệ thuật này, trải qua các thế kỷ, đã tạo nên một kho tàng nghệ thuật cần phải hết sức duy trì cẩn thận. Ngay cả những nghệ thuật trong thời đại chúng ta, nghệ thuật của mọi dân tộc và mọi miền, cũng phải được tự do phô diễn trong Giáo Hội, miễn là giữ được vẻ tôn kính trang trọng phải có trong các thánh đường và trong các nghi lễ thánh. Như thế, nghệ thuật đã có thể góp tiếng trong bản nhạc vinh quang kỳ diệu mà những bậc vĩ nhân đã từng ca hát qua các thế kỷ để ca tụng đức tin công giáo”.

Cũng một giáo huấn ấy đã được công đồng lặp lại trong Hiến chế mục vụ về Giáo Hội trong thế giới ngày nay: “Giáo Hội cũng phải công nhận những hình thức nghệ thuật mới, thích hợp với thời đại chúng ta, tùy theo bản chất của từng dân tộc, từng địa phương. Cũng nên đem vào nơi phụng tự những hình thức mới này, một khi với lối diễn tả thích nghi và phù hợp với phụng vụ, chúng giúp con người nâng tâm hồn lên cùng Thiên Chúa”.

Để thể hiện ý nghĩa và mục đích của mình như được trình bày trên đây, nghệ thuật thánh ngày nay có thể được thể hiện dưới nhiều cách thức đa dạng và phong phú hơn xưa: kiến trúc, điêu khắc và chạm trổ trên đá, kim loại, gỗ và nhiều vật liệu khác, hội họa, trang trí, thủ công chế biến vật dụng, đồ họa vi tính và cả nghệ thuật nhiếp ảnh, v.v. Các cách thức thể hiện ấy cũng chịu ảnh hưởng của văn hóa địa phương đương thời. Chẳng hạn tại Việt Nam, nhà thờ có thể được xây dựng theo những mô hình kiến trúc Á Đông với những họa tiết dân tộc; các ảnh tượng cũng có thể mang dáng dấp con người Việt Nam, như tượng Đức Mẹ La Vang.

Khi sử dụng nghệ thuật của thời đại, Giáo Hội không sao chép, nhưng mang lại cho nó một chiều kích mới, một nội dung mới. Bằng cách đó, Giáo Hội góp phần đem lại cho nghệ thuật tất cả ơn gọi của nó. Chỉ có điều là Giáo Hội phải can thiệp bằng cách xem xét để các tác phẩm nghệ thuật ấy phải đẹp, trang nhã, là điều luôn đi liền với mỹ thuật đích thực, có sức lôi cuốn và nâng cao tâm hồn; đồng thời loại trừ khỏi thánh đường cũng như những nơi thánh khác những tác phẩm nghệ thuật nào nghịch với đức tin và phong hóa, nghịch với lòng đạo đức Kitô giáo, cũng như những tác phẩm làm tổn thương ý nghĩa tôn giáo đích thực, hoặc vì hình thức tồi bại, hoặc vì thiếu nghệ thuật, tầm thường hay giả tạo.

KẾT LUẬN

Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II đã gọi nghệ thuật thánh là một “tác vụ cao quí”. Có thể nói nghệ thuật thánh một cách nào đó cũng thi hành ba tác vụ: ngôn sứ, tư tế, và vương đế. Nghệ thuật thánh thi hành tác vụ ngôn sứ khi nó truyền đạt cho con người những sứ điệp thánh thiêng và mời gọi họ suy nghĩ, cảm nghiệm và đón nhận. Đó là những sứ điệp bằng hình ảnh có sức gợi lên tâm tình và lôi cuốn sự chú ý. Nghệ thuật thánh thi hành tác vụ tư tế, bởi vì nó đóng vai trò cầu nối dẫn đưa con người đi vào huyền nhiệm của Thiên Chúa được trình bày qua những hình ảnh và biểu tượng, đưa cái thánh thiêng vào thế giới phàm tục, đưa thế giới thần linh đến cho con người, đồng thời biến đổi cái phàm tục thành thánh thiêng và dẫn đưa con người vào thế giới thần linh. Cuối cùng, nghệ thuật thánh thi hành tác vụ vương đế khi nó gợi lên những khuôn mẫu lý tưởng nhằm xây dựng con người và góp phần xây dựng vương quốc của Thiên Chúa nơi trần gian. Tóm lại, qua các hình thức diến tả, nghệ thuật thánh bày tỏ các chân lý mạc khải, và trở thành biểu tượng của đức tin công giáo, góp phần xây dựng con người mới trong Đức Kitô.

Mùa Chay năm 2011